Saami, Saamowie, Lapończycy czy Łoparowie, Loparowie — każdy, kto choć trochę interesuje się Norwegią, słyszał chociaż jedno z tych określeń. Wszystkie one odnoszą się do jednego narodu – rdzennych mieszkańców północnych obszarów Skandynawii.

Przyjrzymy się dzisiaj głębiej temu wyjątkowemu ludowi. Dowiemy się o jego historii, wierzeniach oraz ich codziennym życiu. Nie zabraknie również kontrowersji!

Ten rdzenny lud zamieszkuje takie miejsca jak Laponia, czyli krainę historyczno-geograficzną znajdującą się w północnej części Europy. Leży ona na terenie Norwegii, Finlandii, Rosji (Półwyspu Kolskiego) oraz Szwecji. Swoją ziemię nazywają Sápmi, gdzie prowadzą tradycyjny styl życia zgodny z naturą.

„Lepiej ciągle być w podróży niż żyć stale w jednym miejscu” – ten cytat nawiązuje do ich koczowniczego trybu życia.

Ludność saamska posiada własne języki, takie jak północnosaamski, lule czy kildin. Mają również swoją kulturę, tradycję oraz stroje. Posiadają także swój hymn, flagę i stolicę.

Ludność ta jest genetycznie inna niż inne ludy skandynawskie, choć wykazuje największe podobieństwo genetyczne do Finów. Możliwe, że stało się to za sprawą setek lat mieszania populacji.

Obecnie w Skandynawii mieszka około 100 tysięcy Saamów.

Historia Saamów sięga średniowiecza, kiedy posiadali oni bardziej rozległe tereny niż obecnie. Zostali jednak wyparci przez ludność Finlandii. Ich pochodzenie nie jest w pełni znane. Istnieje kilka teorii na ten temat; ze względu na podobieństwa kulturowe i językowe do Finlandii uznawani są za koczowniczą grupę związaną z tym krajem.

Ze względu na koczowniczy tryb życia oraz zamieszkiwanie trudnej do zasiedlenia tundry byli mocno związani z reniferami. Żywili się ich mięsem, ze skóry i futra tworzyli ubrania, a kości służyły im do wytwarzania narzędzi. W średniowieczu pojawił się problem zwiększonego opodatkowania Saamów przez Norwegię, Szwecję i Rosję, co zmuszało ich do intensywniejszych polowań i doprowadziło do spadku liczby reniferów. Z czasem zaczęli zajmować się również rybołówstwem, hodowlą reniferów oraz rzemiosłem.

Saamowie nie byli jedną zwartą grupą – wykształciły się różne kultury, tradycje oraz języki. Co ciekawe, w ich języku występuje około 200 określeń śniegu.

Wierzenia Saamów opierały się na przekonaniu o istnieniu duszy we wszystkim – przedmiotach, faunie czy florze. W późniejszym okresie poddali się chrystianizacji.

Wyróżnić można kilka dominujących religii: chrześcijaństwo (prawosławie i luteranizm), szamanizm, animizm oraz lestadianizm.

Najbardziej charakterystycznym wariantem wiary był szamanizm. Lud ten posiadał swoich noadi – szamanów pełniących rolę pośredników między ludźmi a światem duchowym. Noadi byli przewodnikami duchowymi, uzdrowicielami i opiekunami społeczności.

Szamani mieli swój rytuał zwany podróżą duszy – stan transu pozwalający duszy szamana opuszczać ciało i podróżować do innych światów (np. świata zmarłych lub duchów zwierzęcych). Podczas tych podróży mogli odzyskać duszę chorej lub zagubionej osoby albo zdobyć ważne informacje od duchów.

Ważną rolę odgrywały także sieidi – święte miejsca zamieszkiwane przez duchy (kamienie lub formacje skalne). Składano tam ofiary i proszono o wsparcie duchowe przed ważnymi wydarzeniami życiowymi.

Wraz z nadejściem chrześcijaństwa praktyki te były stopniowo zakazywane ze względu na konotacje z „pogańskimi czarami”.

Joik (yoik) to unikalna forma wyrazu muzycznego związana z kulturą szamanizmu. Może być wyrażany za pomocą słów, melodii, rytmu czy gestów; nie musi nawet zawierać słów. Jest to próba uchwycenia istoty osoby, zwierzęcia lub miejsca.

Joik pełni wiele funkcji – może być tworzony dla konkretnej osoby podczas urodzin lub jako symbol pamięci o bliskich albo do wyrażania emocji. W różnych regionach Sápmi istnieją odmienne style joiku: luohti (północny Saami) czy vuolle (południowy Saami). Każdy styl odzwierciedla lokalne tradycje i wpływy kulturowe.

Tradycyjne stroje Saamów znane są jako gákti; pełnią funkcję ochrony przed surowym klimatem oraz okazywania tożsamości kulturowej. Dawniej wykonywano je głównie ze skóry i futra reniferów; obecnie używa się także wełny czy bawełny. Dominujące kolory to niebieski, czerwony, żółty i zielony – inspirowane naturą oraz flagą saamską.

Słowo Lapończyk pochodzi prawdopodobnie od fińskiego lape („peryferia”) lub od słowa lapp („łata”), co dla ludów północnych mogło być obraźliwe ze względu na skojarzenie z „połatanym” ubiorem. Ze względu na niestosowność tego określenia sami Saamowie zażądali używania nazwy Sámi („kraj”).

Obecnie Saamowie zajmują się hodowlą reniferów (10% społeczności), jednak głównym źródłem dochodu jest turystyka. Poza tym zajmują się rybołówstwem, myślistwem oraz zbieractwem dzikich roślin i jagód; kontynuują również tradycję rękodzieła.

Saamowie posiadają swoje parlamenty (Sametingen) w Finlandii, Szwecji i Norwegii; mają wpływ na kwestie kultury czy szkolnictwa.

Przez długie lata byli traktowani jako naród „gorszy”, a ich odrębność wykorzystywano jako argument do dyskryminacji i marginalizacji społecznej. Norweskie władze prowadziły politykę norwegizacji mającą na celu całkowite zasymilowanie Saamów poprzez przymusową naukę języka norweskiego w internatach dla dzieci saamskich. Doprowadziło to do utraty tożsamości etnicznej przez wiele osób; niektórzy badacze określają tę politykę mianem kulturowego ludobójstwa.

Poznaliście dzisiaj historię wyjątkowego ludu saamskiego. Ich historia ma również swoje czarne karty; ich ubiór czy wierzenia wpływają na postrzeganie tej kultury jako nieporównywalnej do innych.